Verborgen Verbanden

Let op: van 3 maart t/m 27 april 2025 is Verborgen Verbanden tijdelijk gesloten

Waarom weten we zo weinig over wat er op de plantages in het voormalig Nederlands-Indië gebeurde? De gruwelijke geschiedenis van contractarbeid in Deli op Sumatra, dat mensen dwong te werken voor westerse ondernemers, lijkt in de doofpot gestopt. Daarmee zijn ook de verhalen van verzet, dat er wel degelijk was, vaak niet vastgelegd maar enkel mondeling doorgegeven. Deze doelbewuste onderdrukking en ontkenning van de plantagearbeiders en hun ervaringen is nog steeds voelbaar. In het meerjarige onderzoeksproject Verborgen Verbanden ontrafelt het Van Abbemuseum zijn eigen oorsprong in dit koloniale verleden. Vanaf 2 maart 2024 presenteert het museum de uitkomsten in een tentoonstelling, podcast en erfgoedplatform.

Oprichter Henri van Abbe

Het Van Abbemuseum is vernoemd naar Henri van Abbe (1880 – 1940), oprichter van sigarenfabrieken Karel 1 - ooit de op één na grootste werkgever van Eindhoven en omstreken. De tabak voor Karel 1 kwam grotendeels van plantages in het toenmalige Nederlands-Indië. Ondanks dat Van Abbe niet zelf op het eiland Sumatra aanwezig was, had zijn afname van tabak uit Deli, grote impact op de streek en zijn inwoners. In 1933 stichtte Van Abbe, deels met verdiensten uit de tabaksindustrie, een museum voor hedendaagse kunst. Naast een gebouw schonk hij ook 26 schilderijen uit zijn privéverzameling, waaronder werk van Isaac Israëls, Carel Willink en Jan Sluijters.

Doorlopend onderzoek

De afgelopen tien jaar werd het Van Abbemuseum zich steeds bewuster van zijn wortels in de tabaksindustrie. De schenking van het Van Abbe familiearchief aan het museum in 2018 vormde het startpunt van een doorlopend onderzoek naar dit verleden. Eerste resultaten zijn al vanaf het najaar van 2021 te zien. Vanaf 2 maart 2024 breidt deze presentatie uit met nieuw werk geïnspireerd op dit onderzoek. Waarom zijn de gebeurtenissen op de plantages in Sumatra verborgen gehouden? En waarom weten we niets van de verschillende vormen van verzet daar? Schrijver en historicus Reggie Baay zocht in Nederlandse archieven naar vergeten verhalen over deze periode. Tegelijkertijd spraken kunstenaars en onderzoekers Ferial Afiff en Dwihandono Ahmad met nazaten van de contractarbeiders op de plantages in Deli. Isabelle Britto deed onderzoek naar wat Henri van Abbe kon hebben geweten over de omstandigheden daar.

Verborgen verhalen van verzet

In de tentoonstelling Verborgen Verbanden presenteren curatoren Reggie Baay en Bibi de Vries de uitkomsten van dit onderzoek. In archiefmateriaal, audio- en video interviews en illustraties staat het perspectief van de plantagearbeiders in Deli en hun werk- en leefomstandigheden centraal. Grafisch ontwerper Gayle Tjong-Kim-Sang liet zich voor haar wandvullende tekeningen inspireren door de inventieve manieren die contractarbeiders bedachten om elkaar te waarschuwen en hun woede en verdriet te uiten. Plantagehouders hadden het verzet niet altijd door, als contractarbeiders werden betrapt, werden ze gevangen gezet, mishandeld of zelfs vermoord. Een van deze vormen van verzet is het verhaal van De Slang van Sumatra. Deze parabel waarschuwde arbeiders voor een mens-etende slang uit Deli. Nadat deze zijn prooi had opgegeten, poepte hij goud uit voor de Nederlanders. Een ander voorbeeld van verzet is dat van improvisatie tijdens theater- en wajangvoorstellingen, waarmee de arbeiders niet alleen kritiek op de westerse ondernemingen uitten, maar soms ook satirische verhalen over de plantage-eigenaren vertelden.

Aanvulling collectiepresentatie Dwarsverbanden

De tentoonstelling Verborgen Verbanden bevindt zich in de kelder van de nieuwbouw van het Van Abbemuseum. Op de drie bovenliggende etages is op dit moment de langlopende collectiepresentatie Dwarsverbanden (t/m 2026) te zien, waarin bezoekers kunst ervaren door te ruiken, horen, voelen en zien. Verborgen Verbanden vormt letterlijk en figuurlijk het fundament voor deze multi-zintuiglijke tentoonstelling. Met de toevoeging van Verborgen Verbanden toont het Van Abbemuseum de oorsprong van deze kunstcollectie. Het biedt een nieuw perspectief op de omstandigheden waarin deze verzameling tot stand kwam. Dit nieuwe hoofdstuk zorgt voor een completere geschiedschrijving waarin er oog is voor de hedendaagse betekenis van het koloniale verleden.

Collectieve geheugen

Voor het Van Abbemuseum is het blijvend bewaren en overdragen van de verhalen uit het Verborgen Verbanden-onderzoek cruciaal. Ze zijn onderdeel van ons cultureel erfgoed en moeten voor iedereen vindbaar en toegankelijk zijn. Het museum werkt daarom samen met provinciaal kennis- en expertisecentrum Erfgoed Brabant en integreert het doorlopende onderzoek op het platform Koloniale Historie Brabant. Ook lanceert het museum op 14 mei 2024 een podcast samen met Reggie Baay en Aldus’ producties. Hierin onderzoekt Baay waarom er zo weinig over dit verleden te vinden is aan de hand van een zoektocht naar zijn eigen Indonesische familiegeschiedenis. In het najaar van 2024 volgt een kunstproject, waarbij jonge makers betrokken worden om nieuw werk te maken dat reflecteert op dit onderzoek. Met deze diverse uitingen zorgt het Van Abbemuseum dat de verhalen, ook na de looptijd van de tentoonstelling, niet verloren gaan en onderdeel worden van het collectief geheugen.

Podcast

In de driedelige podcastserie Verborgen Verbanden: een onbekende koloniale erfenis volgen luisteraars Reggie Baay tijdens het onderzoek naar zijn familiegeschiedenis; een verhaal dat verbonden blijkt te zijn met de contractarbeid op de plantages van Deli, op het eiland Sumatra.